"مثل عروسک‌ها" اثر استاد فرهیخته یحیی علوی فرد که برای مخاطبان نوجوان و جوان به قلم نگارش درآمده و ایده آن برداشتی آزاد از رساله حقوق امام سجاد علیه‌السلام می باشد که نویسنده در این اثر سعی کرده حقوق اعضای بدن و اهمیت آن را به مخاطب یادآوری کند او برای بیان این موضوع از داستانی تخیلی بهره برده که منظوم است و از این اثر در همایش کتاب سال حوزه به‌عنوان آثار تحسین‌شده تقدیر شد .
سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه» در گفتگو با یحی علوی فرد خالق این اثر به بررسی جایگاه وضعیت کنونی ادبیات و شعر کودک در حوزه‌های علوم دینی و آشنایی بیشتر با زبان شعر کودک و دیگر آثار استاد نموده که در ادامه تقدیم می‌گردد.
با سلام و تشکر از جنابعالی فرصتی در اختیار خبرگزاری حوزه قراردادید در ابتدا معرفی اجمالی از زندگی علمی و آثار خود، بفرمایید از چه سالی به‌صورت جدی وارد عرصه شعر کودک شدید؟
یحیی علوی فرد دانش‌آموخته حوزه علمیه قم هستم و از سال 1372 مشغول کار ادبیات کودک هستم که ابتدای حضور این‌جانب در عرصه شعر از همان ایام آغازین ورودم به حوزه علمیه قم است.
بنده اهل بجنورد از استان خراسان شمالی هستم و در آن شهر تا پایه دهم حوزه را تحصیل کردم. قبل از آن با ادبیات کودک آشنا شده و شعر می‌گفتم؛ آن زمان با استاد تقی متقی که از اساتید خوب شعر حوزه هستم آشنا شدم ایشان انجمنی به نام انجمن شعر کودک دارند که از سال 1372 هر هفته برگزار می‌شود و شرکت‌کنندگان آن طلاب شاعر کودک و نوجوان هستند. الآن این انجمن در انجمن قلم حوزه برگزار می‌شود . حدودا از سال 1382 وارد کار تدریس در خصوص ادبیات کودک و نوجوان، در مرکز تربیت کودک و نوجوان شدم و تابه‌حال دوازده دوره که هر دوره شامل دویست نفر طلبه هستند را آموزش داده و مباحث شعر کودک را برای آنها گفته‌ام.
چند سال هم است که مباحث فوق‌برنامه شعر کودک و نوجوان را در جامعة الزهرا(س) و مرکز بنت‌الهدی برای طلاب خارجی بیان می‌کنیم.
تابه‌حال چه آثاری از حضرت‌عالی منتشرشده است؟
تاکنون نزدیک به چهل کتاب از بنده چاپ‌شده که همه آنها درباره ادبیات کودک یا کتب شعر کودک و همین طور مسائل پژوهشی ترویجی ادبیات کودک می باشد؛ تا به حال ده‌ها مقاله نیز از بنده در مجلات علمی منتشرشده و موضوع پایان‌نامه‌ام در مقطع کارشناسی ارشد در رشته زبان و ادبیات فارسی نیز "سبک‌شناسی شعر کودک و نوجوان" می باشد.
در ادامه کار و در طول دوره‌های تدریس چند کتاب آماده کرده‌ام که برخی از آنها جاپ شده و برخی هم در حال چاپ هستند و شامل گردآوری نیست، بلکه همه آنها ایده‌های جدیدی هستند که در شعر کودک مطرح‌شده‌اند.
آیا در آثارتان ابداعات و نوآوری‌هایی در عرصه ادبیات کودک نیز داشته‌اید؟
اصولاً بنده معتقدم باید با ایده ،کتاب نوشت و صرفاً نقل‌قول سایر کتاب‌ها نباشد، یکی از کتاب هایم بنام وزن عروضی در شعر کودک است که امسال منتشر شد و رویکرد نوینی برای شناخت و بررسی وزن شعر کودک دارد و در این اثر سیصد و بیست بند به شعرای کودک معرفی‌شده و روش نوینی برای این کار پایه‌ریزی کرده‌ام؛ الآن نیز کتاب قالب‌های شعر کودک را در دست انتشار دارم و چند قالب را در آن اثر پیشنهاد داده‌ام و یکی از این قالب‌ها را که در سایت‌ها و مجلات مختلف از چند سال قبل ارائه داده‌ام و جریان ساز هم شده، همچنین قالب شعر کودک را به‌صورت قالبی جدید مطرح کرده‌ام که این کتاب در حال ویراستاری است و تا پایان امسال منتشر خواهد شد. برای گروه‌های سنی خردسال نیز کتابی از نوشته‌ام.
نوع آثار حضرت‌عالی با چه نگاهی به مباحث شعر کودک پرداخته و آثار شاخص حضرت‌عالی در این عرصه کدام آثار است؟
رنگ و بوی مذهبی در تمام کتاب‌های بنده قابل‌ردیابی و ملاحظه هست، چند کتاب مانند عروسک‌ها را که قالب تمثیلی دارند را نوشته‌ام، روال کار در شعر کودک مجموعه شعر است، اما بنده یک داستانی را طراحی کرده و نوشته ام که به‌صورت کتاب درآمده؛ چند کتاب این‌چنینی دارم که سرآغاز آنها کتاب "نوآوری این است" هست که تابه‌حال به بیش از ده‌زبان ازجمله اسپانیولی، پرتغالی، عربی، انگلیسی و در تاجیکستان چاپ‌شده و در ترکیه به زبانهای کردی و ترکی نیز منتشر گردیده و به زبانهای روسی و فرانسوی نیز آماده چاپ است و در کشورهای عربی در ترجمه‌های مختلف تاکنون سه بار چاپ‌شده است.
همان‌طوری که خوانندگان محترم مستحضر هستند یکی از اثرهای شما در عرصه شعر کودک با عنوان "مثل عروسک‌ها" به‌عنوان اثر تحسین‌شده کتاب سال حوزه معرفی شد لطفاً درباره این کتاب و شیوه خود در نگارش آن توضیحاتی بدهید؟
شیوه به کار گرفته شده در این کتاب برای اولین بار در ادبیات کودک و نوجوان انجام‌شده؛ یعنی داستان را به‌صورت تمثیلی و به نظم نوشتن
. این داستان تخیلی است که هر یک از کاراکترهای آن تمثیلی از جامعه است. کتاب مثل عروسک‌ها درواقع بر اساس تجربه کتاب‌های قبلی به رشته تحریر درآمده و برگرفته از کتاب رسالة الحقوق امام سجاد علیه‌السلام است و روزی که مشغول مطالعه این کتاب بودم، احساس کردم می‌توان کاری برای کودک و نوجوان از این کتاب ارائه داد ، لذا کودکان با حقوق اعضای بدن خود آشنا شده و بدانند چگونه از اعضای بدن خود استفاده کنند و روی آن کارکردم که کتاب عروسک‌ها حاصل آن بود و سال گذشته در کتاب سال حوزه جزو کتاب‌های تحسین‌شده قرار گرفت.
از دیگر ویژگی‌های کتاب مذکور این است که بااینکه یک داستان کامل است، اما هر یک از کاراکترها شخصیت خاص خود را داراست. به‌عنوان‌مثال مبحث دست در این کتاب کامل بوده و می‌توان آنها را به طور مستقل نیز ارائه داد.
لطفاً خلاصه داستان و محتوای این کتاب را برایمان نقل کنید؟
داستان اصلی آن از این قرار است، نوجوانی خواب وحشتناکی می‌بیند؛ دست‌وپا و سایر اعضای بدن او مانند اعضای یک عروسک از او جداشده و در این تنهایی و تاریکی باقی می‌ماند، او هم به دنبال اعضای خود می‌گردد و بعد از مدتی آنها را پیدا کرده و با آنها سخن می‌گوید مثلاً به‌پای‌خود می‌گوید که چرا از من فرار می‌کنی، پاسخ می‌شود خداوند مرا به تو داده تا از من استفاده‌های صحیح داشته باشی و به راه راست بروی، اما تو به راه نامناسب قدم گذاشته‌ای، چشم به او می‌گوید خداوند من را به تو داده تا بتوانی مناظر خوب را ببینی، اما تو چیزهایی را نگاه کرده‌ای که من دیگر نمی‌خواهم نگهبان سر تو باشم، در ادامه و هرکدام از اعضا گلایه‌ای می‌کنند و او را تنها گذاشته و می‌روند. او هم در تاریکی مطلق و نیستی قرار می‌گیرد اما ناگهان همه‌چیز روشن می‌شود، از خواب بیدار شده و می‌بیند مادرش او را بیدار می‌کند هم‌زمان با بیدار شدن، حواس پنج‌گانه اش که از او فرار کرده بودند به شکلی آرمانی و رؤیایی بازمی‌گردند و مادر که مظهر مهربانی است را می‌بیند و احساس می‌کند مادرش او را لمس می‌کند و مادرش با عطوفت و مهربانی بالای سر او ظاهر می‌شود. این نوجوان خوشحال می‌شود و می‌گوید:
آرامش مادر هرچند شیرین بود *** مفهوم خواب من شیرین‌تر از این بود
اعضای بدنش برایش لذت‌بخش می‌شود و قدر آنها را می‌داند. این موضوع تمثیلی از مرگ و اعضایی است که از بدن جدا می‌شوند و نویسنده باید این معنا را با دقت پیاده کند تا نوجوان متوجه آن معانی شود بنابراین در این اثر مخاطب خود را در حالتی بین خواب‌وبیداری قرار داده‌ام تا چیزی شبیه به مرگ را لمس کند.
نگاه اهل نظر به این اثر چگونه بود و آیا نقدی شده است؟
این کتاب مورد توجه شاعران و نویسندگان زیادی قرار گرفت و شاید دلیل آن، همین دقت‌های ریز باشد، حرف‌هایی که در این کتاب زده شده همان حرف‌های رسالة حقوق امام سجاد علیه‌السلام است که با برداشت‌های بنده امروزی‌تر شده است، مثلاً می‌گویم: دیدم زبانم را *** آرام پچ‌پچ کرد
آن‌وقت بالکنت *** از غصه گفت و درد،
یا در فرازی می‌خوانیم
رفتم سراغ گوش *** در بود و دروازه
می‌گفت غمگینم *** بی‌حدواندازه
یعنی اصطلاحات مربوط به گوش را آورده‌ام بت در فراز دیگری به سراغ دست می‌رویم و می‌خوانیم:
رفتم سراغ دست *** او کرد بر من پشت
از غصه و غم بود *** انگشت‌هایش مشت
این نظم در چه قالبی سروده شده و آیا در دیگر آثارتان نیز از این سبک بهره برده‌اید؟
قالب این کتاب چهارباره است، وقتی چشم صحبت می‌کند می‌گوید: رفتم سراغ چشم، چپ‌چپ نگاهم کرد/می‌گفت کار تو آخر تباهم کرد، در پایان می‌گوید، چپ‌چپ نگاهم کرد او را نمی‌دیدم/تاریک شد تا رفت، یک‌باره ترسیدم، در اوج تاریکی رفت و رهایم کرد/ تنها و نابینا در یک جهان سرد.
این‌ها اصطلاحاتی است که برای ادبی شدن کار به آن اضافه‌شده است.
این کار مشابه چند کار گذشته بنده است که آنها هم تمثیلی است، اما این‌ها در ادبیات کودک و نوجوان بی‌سابقه است که مفاهیم عمیق و سنگین برای کودک و نوجوان ساده‌نویسی و بازنویسی شود، ما کار ساده‌نویسی در ادبیات کودک و نوجوان را درگذشته از دیگر شاعران داشته‌ایم، نحوه تمثیلی که در آن داستان است از شاهنامه است نه از خود شاعر، اما کار ما یک بازتولید است و ایده را از رسالة الحقوق امام سجاد(ع) گرفته، ساختار خاصی به آن داده و آن را بازتولید کرده‌ایم، بنابراین می توان گفت کار این‌چنینی را تابه‌حال در ادبیات کودک و نوجوان ندیده‌ام. کار کودک و نوجوان معمولاً مجموعه شعری است که بین این اشعار ارتباطی نیست، اما این کتاب منظومه ای است که قسمت‌های آن باهم مرتبط هستند. در هر قسمت لحن کار تغییر پیدا می‌کند. ضمن اینکه مباحث اخلاقی را هم مطرح کرده‌ایم، به‌عنوان‌مثال زبان می‌گوید:
می‌گفت بیزارم از بودن با تو
من یار تو بودم، آن‌وقت اما تو، با من ادا کردی هر حرف بیجایی
دادی به خورد من هر زشت و زیبایی، من در دفاع از تو پرچانگی کردم
امروز می‌فهمم دیوانگی کردم، از بودنم با تو خیلی پشیمان
یک‌لحظه هم دیگر با تو نمی‌مانم، پچ‌پچ‌کنان برگشت، هی رفت و هی غر زد
با رفتنش بر دل، قدری تلنگر زد.
یعنی به‌طور غیرمستقیم به نوجوان می‌گویم هم قدر زبان را بدان و هم اینکه همه‌چیز را باید به زبان بیاوری، شاید بزرگ‌ترین ویژگی این کتاب این بوده که مسائل حاشیه‌ای که در کتاب آمده و توسط داوران دیده‌شده است.
جایگاه ادبیات و شعر کودک در همایش کتاب سال حوزه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
ظاهراً در کتاب سال حوزه هنوز بحث ادبیات کودک به‌عنوان بخشی از کار در نظر گرفته شده و این کتاب در بخش ادبیات پذیرفته‌شده است و در ادبیات عرب از مختصر و مغنی تا شعر کودک را در یک تراز و باهم داوری می‌کنند بنده گمان می‌کنم این اولین یا دومین کتابی است که در عرصه ادبیات و شعر کودک تاکنون در همایش کتاب سال حوزه تحسین شده و شاید یکی از دلایلی که تحسین‌شده هم این باشد که ادبیات کودک در کتاب سال حوزه جا نیفتاده است امروزه ازنظر کتاب کودک و نوجوانی که در حوزه چاپ می‌شود مناسب است بخش مستقل کودک و نوجوان همراه با برگزیدگان آن ایجاد شود.
آیا رویکرد و نگاه مثبتی نسبت به ادبیات و شعر کودک در فضای عمومی حوزه وجود دارد؟
امروزه حوزه متوجه اهمیت ادبیات؛ مخصوصاً ادبیات کودک و نوجوان شده و چند سال است که جامعة الزهرا(س) دوره آموزش ادبیات کودک و نوجوان را دایر کرده، نتیجه آن هم پرورش چند شاعر کودک و نوجوان است که مشغول کار نوشتن کتاب و کار در مطبوعات هستند، لذا خواهش من این است که متصدیان کتاب سال حوزه به این مباحث توجه داشته و زمینه حضور کتاب سال کودک و نوجوان در کتاب سال حوزه نیز ایجاد شود.
اصولاً شعر در ارائه فرهنگ دینی چه جایگاهی دارد؟
شعر سه کارکرد مهم دارد، اول بحث آموزشی است که در شعر بزرگ‌سال هم اشعار پندآموز داریم، اما در شعر کودک می‌توانیم وزن و قافیه را به کار بگیریم تا مفاهیم را آموزش دهیم. اما اتکای صرف به این هدف، در بلندمدت آسیب‌زا خواهد بود، چراکه هدف اصلی شعر این نیست، یکی از کارکردهای شعر بحث پرورش و امور تربیتی است ما دو ابزار مهم برای تربیت کودکان با استفاده از نوشتار داریم، یکی بحث شعر و ایجاز گرا بوده و دیگری بحث داستان و اطناب کلام است، ضمن اینکه پویانمایی و فیلم تماماً از ادبیات نشأت می‌گیرند که یا منظوم‌اند یا داستان، اما می‌توان از زبان شعر به‌عنوان بخشی از مسائل پرورشی کودکان استفاده کرد همان‌طور که بسیاری از کارهایی که در شعر کودک و نوجوان ارائه می‌شود بیشتر از آموزش به بحث پرورش توجه کرده، ما می‌توانیم در یک شعر اصول دین و پنج اصل دین را آموزش بدهیم، اما این مسائل برای شعر کم است. چراکه شعر می‌تواند هر یک از این موضوعات را برای کودکان بشکافد. کارکرد دیگر شعر کارکرد تلنگری و تغییر جهان‌بینی در فرد است تا جهان‌بینی او عوض شود و خودش راه و مسیر پرورش خودش را دنبال می‌کند.
به اعتقاد بنده در حوزه هم بحث آموزش و هم بحث پرورش جامعه و هم بحث تغییر بینش جامعه را شاهد هستیم و هر سه کارکرد در شعر زمینه‌دارند و می‌توانیم از شعر در جهت این سه کارکرد استفاده کنیم.
ویژگی دیگر شعر این است که مخاطب کودک و نوجوان نسبت به شعر پذیراتر بوده و ارائه مفاهیم به‌صورت منظوم برای کودک و نوجوان از اهمیت بالاتری برخوردار است، چراکه در سنی قرار دارد که بحث تربیت و آموزش و تغییر جهان‌بینی اشخاص را انجام دهیم.
وضعیت کنونی ادبیات دینی و شعر کودک و نوجوان را در حوزه‌های علوم دینی چگونه ارزیابی می‌کنید؟
شعرای حرف‌های ادبیات کودک و نوجوان در حوزه رو به تزاید هستند و امروزه شاید نزدیک به ده شاعر کودک و نوجوان در حوزه مشغول هستند که نتیجه تلاش کسانی مثل استاد تقی متقی و انجمن‌های شعر و مجلات کودک و نوجوان مانند سلام بچه‌ها و پوپک و سنجاقک است که مفید هستند.
اما استقبال طلاب از شعر کودک کم است و استقبال از شعر و هنر در حوزه کم است اما همین معدود کسانی که وارد این مبحث شده‌اند بسیار موفق شده‌اند چراکه پشتوانه ما مفاهیم حوزوی است. بسیاری از شعرا فن شعر رادارند، اما اطلاعات کافی ندارند؛ لذا یکی از سرچشمه‌های بزرگ ما احادیث معصومین است، بنابراین وقتی ما از فن شعر و از سرمایه بزرگ احادیث معصومین برخوردار باشیم بسیار بالاتر از سطح جامعه شعر خواهیم گفت و حرف‌های زیادی برای ارائه به جامعه خواهیم داشت. در بحث شعر آیینی، شعرایی هستند که اشعاری با مفاهیم سطحی برای کودکان دارند اما شعرای حوزوی در همین مبحث اشعاری بسیار عمیق دارند. چراکه اطلاعات آنها از دین عمیق‌تر است. دوستان حوزوی که استعداد شاعری دارند از شعر به‌عنوان یک ابزار قوی رسانه‌ای استفاده کنند چراکه در دنیای رسانه‌های دیجیتال شعر هنوز جایگاه و قدرت و قوت خودش را دارد و مقام معظم رهبری به شعر اهمیت می‌دهند و اینکه شعرا در نیمه ماه مبارک رمضان به دیدار ایشان می‌روند نشان‌دهنده اهمیت شعر است.
خوشبختانه در شهر قم انجمن‌های شعر بزرگ‌سال و کودک زیادی داریم و در طول هفته سه جلسه شعر کودک برگزار می‌شود در برخی استان‌ها شاید اصلاً انجمنی در عرصه شعر کودک و نوجوان وجود نداشته باشد یا ایجاد انجمن نکرده‌اند اما در قم برخی انجمن‌ها بالای بیست سال است که مشغول فعالیت هستند. انجمن‌های قلم حوزه، مجله دوست کودک و در شهرک پردیسان قم هم انجمنی ایجاد کرده‌ام که چند نفر از شاعران کودک و نوجوان حضور دارند؛ وجود سه جلسه هفتگی شعر کودک در یک شهر بسیار مهم است و من معتقدم طلاب نباید این امکانات را از دست دهند و به‌جز تهران این امکانات در هیچ شهری وجود ندارد.
رایج‌ترین قالب شعر کودک و نوجوان کدام قالب است؟
قالب چهارباره رایج‌ترین قالب شعر کودک و نوجوان است و این قالب بند محور است نه بیت محور، یعنی هر بندی چهار مصرع دارد که مصراع دوم و چهارم باهم قافیه‌دارند و این کار در بند بعدی تکرار می‌شود و قافیه در مصرع‌های میانی آورده می‌شود. این قالب برای روایت داستان و داستان واره‌ها بسیار مفید است. مصراع قالب چهارباره به‌اندازه نصف مصراع مثنوی است و کوتاه‌تر است و انتقال مفهوم برای کودکان آسان‌تر است.
آیا پیشنهاد و انتقادی از عملکرد نشریه حوزه دارید؟
نشریه افق حوزه درگذشته از جلسات شعر ما گزارش‌هایی را منتشر کرد. فکر می‌کنم خبرگزاری حوزه به‌صورت ویژه و مستقل بخشی برای ادبیات داشته باشد و ادبیات را در حوزه پی گیری کند. چراکه طلبه های شاعر به دلیل مناعت طبعی که دارند، کارهایشان در فضای مجازی زیاد به چشم نمی‌آید بنابراین رسانه مربوط به حوزه می‌توانند این کار را انجام بدهند تا مردم با شعرای حوزوی و آثار آنها آشنا شوند.
با تشکر
گفتگو تنظیم: حمید کرمی
